ΤΑ ΡΟΔΑ ΤΗΣ ΣΙΩΠΗΣ - Πασχαλία Τραυλού

ΤΑ ΡΟΔΑ ΤΗΣ ΣΙΩΠΗΣ
Πασχαλία Τραυλού
(Εκδόσεις Ψυχογιός 2011)

Xθές βράδυ στον Ιανό ήταν μια ξεχωριστή βραδιά. Μια βραδιά με ρόδα, ρόδα της σιωπής. Μια βραδιά αφιερωμένη στο τελευταίο βιβλίο της Πασχαλίας Τραυλού ΤΑ ΡΟΔΑ ΤΗΣ ΣΙΩΠΗΣ που είχα την τιμή να παρουσιάσω μαζί με τον βραβευμένο καθηγητή και συγγραφέα κ. Δημ. Μπουραντά. Οι γνωστοί και αγαπημένοι ηθοποιοί Ζαχαρούλα Οικονόμου και Αυγουστίνος Ρεμούνδος ζωντάνεψαν αποσπάσματα από το βιβλίο ενώ το ακροατήριο είχε τη χαρά να παρακολουθήσει δύο μικρά βίντεο για το βιβλίο. Το ένα ήταν της συγγραφέως Τέσσης Μπάιλα, που εκτός από το ταλέντο στη συγγραφή είναι και βραβευμένη φωτογράφος. Δικές της είναι και οι φωτογραφίες που βλέπετε. Δε θα πω πιο πολλά, θα αφήσω την Πασχαλία να σας μιλήσει για τη χθεσινή βραδιά που ήταν γεμάτη αγάπη και συγκίνηση. Εγώ, πιστή στη συνήθειά μου, θα σας δώσω μια γεύση των όσων είπα χθές.

ΤΑ ΡΟΔΑ ΤΗΣ ΣΙΩΠΗΣ είναι ένα βιβλίο που στηρίζεται πάνω σε δύο άξονες, δύο υποθέσεις. Η πρώτη που δεν είναι φανερή, αλλά κατά ομολογία της ίδιας της συγγραφέως υπήρξε το έναυσμα που πυροδότησε την έμπνευση της, είναι μια υπόθεση που έχουν κάνει πάρα πολλοί και θα εξακολουθήσουν να κάνουν στο πέρασμα των χρόνων:
Ποια θα ήταν η πορεία της ιστορίας, της μεγάλης Ιστορίας, αλλά και της ιστορίας των ηρώων του βιβλίου, ΑΝ ο νεαρός Αδόλφος Χίτλερ είχε γίνει δεκτός στην Ακαδημία των Καλών Τεχνών της Βιέννης όταν θέλησε να σπουδάσει ζωγραφική και ΑΝ δεν είχε απορριφθεί δύο φορές;
Φανταστείτε έναν Αδόλφο Χίτλερ διάσημο ζωγράφο, να ασχολείται μόνο με την τέχνη..χωρίς ΕςΕς, χωρίς στρατόπεδα συγκεντρώσεως, χωρίς κρεματόρια, χωρίς εξοπλισμούς και μάχες, χωρίς τη σκιά του θανάτου να απλώνεται πάνω στον κόσμο.. Θα μπορούσε να είναι έτσι; Αμφιβάλλω. Ακόμη και αν είχε γίνει δεκτός ως ζωγράφος ο Χίτλερ, η πορεία της Ιστορίας δεν πιστεύω πως θα είχε αλλάξει. Το γεγονός ότι δεν έγινε δεκτός στην Ακαδημία δεν ήταν αυτό και μόνο, το αποφασιστικό γεγονός, η συνθήκη, η conditio sine qua non, όπως λέμε στη Νομική, που από μόνη της του θα ήταν ικανή να ανατρέψει τη πορεία της Ιστορίας. Υπήρξαν πολλοί παράγοντες, πολλά τα γεγονότα που επηρέασαν τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του, πολλές οι συγκυρίες που του επέτρεψαν να αναδειχθεί αρχηγός κόμματος και στη συνέχεια Καγκελάριος για να καταλήξει στο αιμοδιψές τέρας που γνώρισε η ανθρωπότητα. Κανείς δε μπορεί να μας εγγυηθεί πως στον Χίτλερ θα αρκούσε να είναι μόνο ζωγράφος. Πάντως η υπόθεση αυτή, είναι γοητευτική και ομολογώ πως καταλαβαίνω καλά γιατί πυροδότησε τη φαντασία της Πασχαλίας Τραυλού και την οδήγησε να μας δώσει ένα μυθιστόρημα στηριγμένο πάνω σε μια άλλη υπόθεση, σε ένα διαφορετικό «ΑΝ»

Τι θα είχε συμβεί ΑΝ η ΄Αννα δεν είχε διαπράξει ένα λάθος, ΑΝ δεν είχε κρατήσει ένα μυστικό; Και η συγγραφέας απαντά αινιγματικά παίζοντας με τις λέξεις: Λάθος, Λάθρα, Όλεθρος και χτίζοντας με μαεστρία το μύθο της, μας μεταφέρει στο χώρο και στο χρόνο, πλάθει χαρακτήρες, δημιουργεί ανατροπές μας γοητεύει και μας κρατά το ενδιαφέρον μέχρι την τελευταία σελίδα.
Θα σας πω δύο λόγια μόνο για την υπόθεση για να ανοίξω την όρεξή σας για την απόλαυση που σας περιμένει. Γιατί ό,τι και να λέμε εμείς οι παρουσιαστές τελικά ένα βιβλίο είναι μια προσωπική υπόθεση μεταξύ του αναγνώστη και του συγγραφέα. Εμείς επισημαίνουμε απλώς κάποια σημεία, εσείς μιλάτε μαζί του.
Το βιβλίο λοιπόν, κινείται πάνω σε δύο άξονες χρονικούς και δύο τουλάχιστον, τοπικούς. Στη δεκαετία του ΄70, και στη δεκαετία του ΄40. Στη διαιρημένη μεταπολεμική Γερμανία και στη Γερμανία του Γ΄ Ράιχ. Στην Ελλάδα της Κατοχής και του Εμφυλίου και την Ελλάδα του σήμερα.
Στο μεταπολεμικό Βερολίνο του 70 ένας καταξιωμένος γλύπτης, ο Κάρλ Λούντιβιχ, βασανίζεται από τύψεις και ερωτηματικά. Έχει χάσει τους γονείς του στο βομβαρδισμό του Βερολίνου και η αδελφή του υπήρξε θύμα βιασμού του Κόκκινου στρατού. Μοναδική συντροφιά του η οικονόμος Φρίντα που τον φροντίζει με αφοσίωση και αυταπάρνηση και το άγαλμα μιας γυναίκας. Το άγαλμα, που ο καλλιτέχνης έχει ονομάσει «Τα μάτια της μνήμης» συντροφεύει τον καλλιτέχνη στις μοναχικές νύχτες στο εργαστήριο του. Μιλάει μαζί του, το αγγίζει, κοιμάται στο πάτωμα πλάι του.. Ποιά είναι η γυναίκα που αναπαριστά το άγαλμα; Τι βλέπουν τα μάτια της που μοιάζουν με θάνατο και που ο γλύπτης έχει αφήσει ατελή; Τεχνοκρίτες και κοινό θαυμάζουν το έργο, αλλά και αισθάνονται δέος στη σιωπή του. Ο γλύπτης αρνείται να δώσει εξηγήσεις για το τι ήθελε να πει και ενώ ο ψυχισμός του παραπαίει ανάμεσα στη λογική και την παράνοια, μια απρόσμενη είδηση χειροτερεύει την κατάστασή του. Στην προσπάθειά τους να τον βοηθήσουν να βγει από τα σκοτάδια του νου και της ψυχής η οικονόμος και ένας γιατρός παραβιάζουν το απόρρητο του ημερολογίου του. Καταχωνιασμένα μυστικά που έχουν να κάνουν με την προηγούμενη ταυτότητα του γλύπτη ως αξιωματικού της Βερμάχτ, η θητεία του στο Άουσβιτς και στην Ελλάδα, η σχέση του με το διαβόητο Μέρτεν, έρχονται στο φως όπως και η ταυτότητα της γυναίκας του αγάλματος. Το ημερολόγιο αποκαλύπτει το δράμα της ευαίσθητης καλλιτεχνικής ψυχής όταν οι συνθήκες της επιβάλλουν να ενεργεί αντίθετα με τα αισθήματά της. Ο πόλεμος και η θητεία στο Άουσβιτς έχουν νεκρώσει την ψυχή και τις αισθήσεις του καλλιτέχνη που ζωντανεύουν μόνο όταν γνωρίζει τη γυναίκα του αγάλματος. Ο γιατρός καταλαβαίνει πως η γυναίκα αυτή είναι η μόνη ελπίδα να σωθεί ο καλλιτέχνης από το σκοτάδι που απειλεί να τον καταπιεί οριστικά, γι αυτό και της γράφει ζητώντας της να έρθει να τον δει.
Την ίδια εποχή στη Θεσσαλονίκη στην Εύα, μια νέα δικηγόρο χωρίς πελατεία και πείρα, ανατίθεται η υπεράσπιση ενός νεαρού δολοφόνου του Σπύρου, που έχει ήδη ομολογήσει ότι δολοφόνησε τον πατέρα του Λουκά. Τόσο τα κίνητρα όσο και το όργανο του φόνου είναι άγνωστα. Ο νεαρός δολοφόνος μοιάζει να έχει αποδεχτεί τη μοίρα του και αρνείται να συνεργαστεί με τη δικηγόρο. Η Εύα όμως δεν παραιτείται, έμαθε πολύ νωρίς να βασίζεται μόνο στις δικές της δυνάμεις και να μη παραδίδει τα όπλα. Πηγαίνει στο χωριό της Χαλκιδικής, δίπλα στα μεταλλεία χρυσού, εκεί που ζούσε ο Σπύρος με τους γονείς του και από κάποιο γείτονα και φίλο μαθαίνει μερικά από τα κρυμμένα μυστικά της οικογένειας που έχουν να κάνουν με την επί έτη βάναυση κακοποίηση της μητέρας του δολοφόνου από το δολοφονημένο άντρα της... Εκείνο όμως που κάνει την περίπτωση αυτή να ξεχωρίζει από άλλες ανάλογες περιπτώσεις οικογενειακής βίας είναι όχι μόνο η παθητική στάση του θύματος απέναντι στο δράστη, αλλά και το γεγονός ότι η γυναίκα ενώ θα μπορούσε να εγκαταλείψει τον άντρα της δεν το κάνει αλλά απεναντίας δικαιολογεί τη βίαιη συμπεριφορά του.
Ποιο λόγο όμως είχε ο δολοφονημένος να κακοποιεί τη γυναίκα του και στη συνέχεια να βασανίζεται από τύψεις; Ποιο λόγο είχε το θύμα να καλύπτει το θύτη, να τον δικαιολογεί και να μην τον εγκαταλείπει; Είναι μια κοινή ιστορία του συνδρόμου της Στοκχόλμης, όπως αποκαλούν οι ψυχολόγοι την εξάρτηση του κακοποιημένου ατόμου από το βασανιστή του; Είναι κάτι βαθύτερο; Το κλειδί βρίσκεται σε ένα δέμα με γράμματα και άλλα έγγραφα που η μητέρα του δολοφόνου, η΄Αννα, παραδίδει στα χέρια της δικηγόρου για να τη βοηθήσει να σώσει το παιδί της. Τα γράμματα είναι αποκαλυπτικά, το παράδοξο όμως είναι ότι κάποια αυτά, δεν έχουν ποτέ σταλεί στον παραλήπτη τους. Η δικηγόρος μέσα από τα γράμματα και απ΄ όσα της διηγείται η μητέρα του δολοφόνου, ξετυλίγει λίγο λίγο το μίτο της ιστορίας. Μιας ιστορίας αταίριαστης αγάπης πέρα από τις επιταγές των νόμων και της ηθικής, αλλά και μια ιστορία προδοσίας. στην ταραγμένη εποχή της Γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα. Την εποχή των διωγμών των Εβραίων. Μας αποκαλύπτεται η ταυτότητα της ΄Αννας και το δράμα του Εβραίου πατέρα της και η εξόντωσή του από το διαβόητο Μέρτεν. Μαθαίνουμε για την απελπισία της όταν έχασε τον πατέρα της και την απογοήτευσή της από τη συμπεριφορά του αρραβωνιαστικού της που ήταν στα βουνά αντάρτης και κάτω από το μανδύα των ιδανικών κάλυπτε δικές του φιλοδοξίες αδιαφορώντας για τα αισθήματα της. Γνωρίζουμε το βάθος των αισθημάτων του Γερμανού, που δεν είναι άλλος από τον Κάρλ, το διαταραγμένο ψυχικά γλύπτη του Βερολίνου.. Οι συγκυρίες έφεραν τους δύο νέους κοντά σε μια δύσκολη στιγμή στη ζωή τους. Μακριά από τον ήλιο και το φως ένας έρωτας γεννιέται και ζει στη σιωπή Κάτω από τη μπότα του Κατακτητή , κάτω από το άπληστο βλέμμα του Μέρτεν, του απηνή διώκτη των Εβραίων, του εγκληματία πολέμου που δε λογοδότησε ποτέ για τα εγκλήματά του. Ένας έρωτας που είναι προορισμένος να τελειώσει με τρόπο τραγικό. Δύο τριαντάφυλλα, το ένα φτιαγμένο από τα χέρια του γλύπτη, και ένας σουγιάς που με αυτόν σκάλισε το τριαντάφυλλο, που όμως θα παίξει άλλο τραγικό ρόλο στο μέλλον, είναι το χαίρε του Γερμανού στην αγαπημένη του. Ένα χαίρε που το πιστεύει προσωρινό, η μοίρα όμως άλλα ορίζει.
Η δικηγόρος προσπαθεί πάνω στα ψήγματα της αλήθειας που της αποκαλύπτονται να στηρίξει την υπεράσπιση του Σπύρου. Ψάχνει, χάνεται, λοξοδρομεί, διστάζει δεν ξέρει αν έχει το δικαίωμα να αποκαλύψει την αλήθεια σε αυτούς που πρέπει να την ξέρουν μα την αγνοούν Διλήμματα ηθικά τη βασανίζουν. Θέλει να απαλλαγεί ο δολοφόνος, πως όμως; Αρκούν όσα έμαθε για να τον αθωώσουν; ΄Η πρέπει να πει ψέματα; Ποιο δρόμο θα ακολουθήσει; Οι ανατροπές ως την τελική τη μεγάλη κρατούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη αμείωτο. Θα σωθεί ο Σπύρος; Θα σωθεί ο Κάρλ; Η ΄Αννα, τι θα κάνει η ΄Αννα..και τι ρόλο θα παίξουν τα δευτερεύοντα πρόσωπα της ιστορίας, ο γείτονας και η οικονόμος;
Όπως καταλαβαίνετε δεν έχω σκοπό να σας διηγηθώ το βιβλίο, ούτε και θα μπορούσα να το κάνω..
Ο μύθος μπορεί να φαίνεται απλός, ένα έγκλημα, ένας θύτης, ένα θύμα, μια παλιά ιστορία έρωτα και προδοσίας .. τίποτε όμως δεν είναι απλό, τίποτε δεν είναι όπως φαίνεται. Η ίδια η συγγραφέας κάνοντας μια αριστουργηματική ανάλυση των χαρακτήρων, μέσα από την αγόρευση της δικηγόρου, μας, δίνει τα κλειδιά που θα μας οδηγήσουν να ξεκλειδώσουμε μια προς μια τις πόρτες της ψυχής των ανθρώπων, να ακούσουμε τις σιωπές τους, να καταλάβουμε το γιατί και το πώς και εν τέλει…να δικαιολογήσουμε… ΄Η μήπως όχι;
Όπως ο γλύπτης Κάρλ Λούντβιχ παίρνει στα χέρια του τη σμίλη και αφαιρώντας διαδοχικά στρώματα και επίπεδα ακατέργαστης ύλης δίνει ζωή στο μάρμαρο, έτσι και η Πασχαλία Τραυλού σμιλεύει την ιστορία της. Ο γλύπτης μπορεί και βλέπει μέσα από τον ακατέργαστο όγκο του μαρμάρου, το έργο που θα δημιουργήσει. Το όραμα του τελειωμένου έργου οδηγεί το χέρι του, η σμίλη δουλεύει ασταμάτητα, στρώμα πάνω από άλλο στρώμα υποχωρούν μέχρι να αποκαλυφθεί το έργο. Αφαιρώντας διαδοχικά τα στρώματα του μύθου, φέρνοντας στην επιφάνεια καλά κρυμμένα μυστικά, ανθρώπινα πάθη και λάθη, σμιλεύει και η Πασχαλία Τραυλού το μυθιστόρημα της. Κάθε φορά διαφορετικό από τα προηγούμενα, αλλά πάντα πάνω στον ίδιο άξονα, της περιπέτειας της ανθρώπινης ψυχής στο βάθος των χρόνων.

Στήνοντας το μύθο της μέσα σε ένα δεδομένο ιστορικό πλαίσιο η συγγραφέας θέλησε να περάσει βαθειά και πανανθρώπινα μηνύματα.
Ο ευαίσθητος άνδρας που αναγκάζεται να σκοτώσει για να μη σκοτωθεί, που νεκρώνει με τη θέλησή του τις αισθήσεις του για να μη μεταβληθεί σε «πολεμάνθρωπο».
Η απληστία που απογυμνώνει τον άνθρωπο από κάθε στοιχείο ανθρωπιάς και αξιοπρέπειας και τον μεταμορφώνουν σε τέρας.
Οι πράξεις των Ναζί που δε μπορούν να δικαιολογηθούν και που προκαλούν αποτροπιασμό και αντίστοιχα η εκδικητικότητα του Κόκκινου Στρατού εις βάρος των αμάχων και ιδίως των γυναικών στο ερειπωμένο Βερολίνο της πτώσης.
Θίγει ακόμη κάποια θέματα ταμπού στο βιβλίο αυτό η Πασχαλία Τραυλού.
Τα παιδιά της Βέρμαχτ, παιδιά που γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής από Γερμανούς και Ελληνίδες και έφεραν το στίγμα της καταγωγής τους και οι μητέρες τους την κατακραυγή της κοινωνίας.
Η οπτική γωνία από την οποία η συγγραφέας εξετάζει και αναλύει ένα προς ένα τα πρόσωπα του δράματος, γιατί μη γελιόμαστε, για δράμα με την έννοια που του έδωσε ο Αριστοτέλης πρόκειται, είναι αυτή της άλλης πλευράς, που ανατρέπει τα στερεότυπα που θέλουν το άσπρο άσπρο και το μαύρο μαύρο. Που οι κακοί βρίσκονται εδώ και οι καλοί εκεί. Θα ξαφνιαστεί ίσως ο Έλληνας αναγνώστης διαβάζοντας πως ένας Γερμανός και μάλιστα αξιωματικός της Βέρμαχτ που έχει υπηρετήσει στο Άουσβιτς, που έχει βοηθήσει να χτιστούν οι τραγικοί φούρνοι, μπορεί να έχει ευαισθησίες. Να υποφέρει για αυτά που είναι υποχρεωμένος να κάνει, να μη θέλει να γίνει αυτό που η συγγραφέας ονομάζει «πολεμάνθρωπος», μια μηχανή χωρίς αισθήματα, που εκτελεί τυφλά εντολές και στη χειρότερη περίπτωση, όπως μας έδειξε σο βιβλίο του ο Χέρμαν Φράνκ Μάγιερ «Το ματωμένο εντελβάις», να υφίσταται σε τέτοιο βαθμό αλλοίωση που να χαίρεται όταν σκοτώνει. Εμείς οι Έλληνες έχουμε το θλιβερό προνόμιο να έχουμε ζήσει τραγικές καταστάσεις όπως οι θάνατοι από την πείνα, οι σφαγές του Διστόμου και των Καλαβρύτων, να καπνίζουν ακόμη τα ερείπια χωριών και κάποια δέντρα να ψιθυρίζουν τις νύχτες το παράπονο των κρεμασμένων και .. χιλιάδες νεκροί να μην έχουν τάφο.. οι νεκροί του Ολοκαυτώματος, μόνο στη Θεσσαλονίκη χάθηκαν 50.000, μάλιστα πενήντα χιλιάδες, εβραίοι συμπατριώτες μας.. Είναι δύσκολο λοιπόν να δούμε διαφορετικά πέρα από τα στερεότυπα. «Γερμανός»= κακός.

Και όμως έτσι πρέπει, να μπορέσουμε να δούμε πέρα από όσα μας πληγώνουν, να αποδεχθούμε το διαφορετικό, το απρόβλεπτο της ανθρώπινης φύσης, την παντοδυναμία του έρωτα, του έρωτα που ντρέπεται να φανερωθεί. Κλείνοντας τα μάτια δεν εξαφανίζουμε την πραγματικότητα. Τα παιδιά της Βέρμαχτ δεν επέλεξαν τους γονείς τους. Τι απόγιναν αυτά τα παιδιά; Γιατί τα καταδικάσαμε στη ντροπή χωρίς να φταίνε; Τι απόγιναν τα κορίτσια που τα κούρεψαν μετά την Κατοχή γιατί είχαν σχέσεις με τον εχθρό; Γιατί είμαστε αμείλικτοι με τους άλλους και δε μπορούμε να δεχτούμε και συγχωρέσουμε την ανθρώπινη αδυναμία; Καθένας από μας μπορεί να γίνει θύτης ή θύμα. Ποιος είναι τελικά ο θύτης και ποιο το θύμα;
Ο πόλεμος τελειώνει οι άνθρωποι προσπαθούν να ζήσουν ξανά στην ειρήνη. Υπάρχουν όμως κάποιες πληγές που δεν κλείνουν, κάποιοι δε μπορούν να συγχωρήσουν, να ξεχάσουν. Υπάρχουν λάθη μη αναστρέψιμα, απώλειες που δεν αντικαθίστανται, ο πατέρας της ΄Αννας, όπως τόσοι χιλιάδες άλλοι, δε θα γυρίσει ποτέ από το Άουσβιτς που τον έστειλε ο Μέρτεν,,
Όλα αυτές οι καταστάσεις που περιγράφονται από τη συγγραφέα με θαυμαστή οξυδέρκεια δεν είναι παρά τα αποτελέσματα και οι συνέπειες της αλλοίωσης των ψυχών που επιφέρει ο πόλεμος στους ανθρώπους. Αυτό είναι και το κεντρικό μήνυμα, πιστεύω, του βιβλίου. Δεν είναι όμως το μόνο.
Στον αντίποδα όμως όλων των δεινών, φωτεινή ακτίνα ελπίδας η Τέχνη. Η Τέχνη που σώζει, για να θυμηθούμε παραφράζοντας τον λίγο και τον Ντοστογιέφσκι. Δεν είναι τυχαίο που η συγγραφέας μιλώντας με σύμβολα, τα ρόδα της ειρήνης και τα ρόδα της σιωπής, ο σουγιάς του γλύπτη που από εργαλείο της τέχνης, γίνεται όπλο εκδίκησης, για να καταλήξει και πάλι εκεί που ξεκίνησε στα χέρια ενός άλλου καλλιτέχνη που θα ολοκληρώσει το έργο του αρχικού ιδιοκτήτη του, συμπληρώνοντας τα κενά που εκείνος εσκεμμένα άφησε. Υποψιάζομαι πως η συγγραφέας, ξεκινώντας από τον προβληματισμό για τον οποίο μιλήσαμε στην αρχή, «Τι θα γινόταν αν ο Χίτλερ είχε γίνει δεκτός και αναγνωριστεί ως ζωγράφος» θέλησε να περάσει ένα μεγάλο μήνυμα. Η Τέχνη λυτρώνει, η Τέχνη σώζει. Τώρα μετά από όσα είπαμε μπορώ πια, ξεχνώντας τη δικηγόρο που ήμουν, να συμφωνήσω και εγώ μαζί της.

Το βιβλίο αυτό της Πασχαλίας Τραυλού θεωρώ ότι είναι το καλύτερό απ΄όσα έχει γράψει. Μέσα από μια αξιοσημείωτη πορεία, την αναγνώριση και την αγάπη του αναγνωστικού κοινού που τη συνοδεύει, η Πασχαλία πέτυχε σε μέγιστο βαθμό αυτό που την κάνει ξεχωριστή, την εξαιρετικά διεισδυτική ψυχολογική ανάλυση. Μελέτησε βαθειά τους χαρακτήρες και δούλεψε τη γλώσσα και τις εικόνες μέσα από την ψυχολογική κατάσταση των ανθρώπων Η ματιά της είναι ώριμη και κριτική τα δε ιστορικά στοιχεία που αποτελούν το φόντο του μυθιστορήματος, ψαγμένα και σωστά υφασμένα στον ιστό του μύθου, Είμαι σίγουρη πως θα το αγαπήσετε και θα μείνει για καιρό στην καρδιά σας Και να σας πω και ένα μυστικό, νομίζω πως τελικά θα αγαπήσετε τον Γερμανό..ήταν καλλιτέχνης είπαμε η Τέχνη θα σώσει τελικά τον κόσμο..
Πασχαλία μου, συγχαρητήρια για το υπέροχο βιβλίο σου, σε ευχαριστώ για τη χαρά που μου έδωσες να το διαβάσω και την τιμή να το παρουσιάσω και σου εύχομαι καλοτάξιδο και αυτό.

.